Тӗмен хулинчи «Орфей» культура ҫуртӗнче чӑваш культурин «Хӗлхем» облаҫри фольклор фестивалӗ вӗҫленнӗ. Унта ача-пӑча хутшӑннӑ.
Фестиваль мероприятийӗн асра юлмалли саманчӗсенчен пӗри чӑваш наци тумӗн тата декораципе прикладной ӳнерӗн хатӗрӗсен Тӗмен районӗнчи Винзили поселокӗнчен илсе килнӗ курав пулнӑ. Куравра 100 ытла ӗҫ пулнӑ.
Пултарулӑх конкурсӗсем те иртнӗ. Унта 200 ытла ача хутшӑннӑ. Ҫав шутра — солистсем тата пултарулӑх ушкӑнӗсем. Фестивале Чӑваш Енрен, Екатеринбургран, Чулхуларан, Иркутск облаҫӗнчен, Сургут, Нижневартовск, Ҫӗнӗ Уренгой хулисенчи юрӑ-ташӑ ӑстисем те хутшӑннӑ.
Чӑваш литературин классикӗ Константин Иванов ҫуралнӑ кунне тата ҫӗнӗ чӑваш ҫырулӑхне туса хунӑранпа 150 ҫул ҫитнине халалласа ҫу уйӑхӗн 17-31-мӗшӗсенче Чӑваш Республикин Вӗренӳ институчӗ «Ҫакӑ ҫутӑ тӗнчере …» акци ирттерет.
Акци тӗллевӗ: чӑваш чӗлхине упраса хӑварасси, аталантарасси, халӑх хушшинче сарасси. Акцие чӑвашла пӗлекен кирек кам та хутшӑнма пултарать.
Акцие хутшӑнакансен К.В. Иванов хайлавӗсене е вӗсен сыпӑкӗсене вуласа видео ҫине ӳкерсе илмелле те #ҫакӑҫутӑтӗнчере хештегпа «Контактра» хутшӑну тетелӗнчи «Чӑваш чӗлхи – чӗкеҫ чӗлхи» ушкӑна (https://vk.com/club201526545) вырнаҫтармалла.
Чӑваш Республикин Вӗренӳ институтӗнче ыйтса пӗлмелли телефон номерне те кӑтартнӑ: (8352) 58-47-19 (этнокультура вӗренӗвӗн кафедри).
Ҫу, 19: Н.В. Никольский профессор ҫуралнӑранпа 143 ҫул
1917 ҫулхи ҫӗртме уйӑхӗнче Никольские Хусан кӗпӗрне земство управин председательне суйлаҫҫӗ. «Тап-таса» ученӑй, «тап-таса» педагог, тин кӑна общество ӗҫне лекнӗскер (паллах, хӑйӗн яри кӑмӑлӗпе), нарӑсри демократиллӗ революци идейисемпе хавхаланса кайнӑскер, чи нумай нациллӗ, тӗнчери тӗп тӗнсенчен (конфессисенчен) иккӗшӗ – христианлӑх тата ислам сарӑлнӑ, ҫут ҫанталӑк (язычество) тӗнне сыхласа хӑварнӑ, тахҫан хӑйсен патшалӑхлӑхӗ (тӗнче цивилизацийӗнче хӑй вӑхӑтӗнче паллӑран та паллӑ вырӑн йышӑннӑ Атӑлҫи-Кама Пӑлхар, Хусан ханлӑхӗ) пулнӑ халӑхсемлӗ, пуян традициллӗ, университетлӑ Хусан кӗпӗрне земство управин председателӗ пулса тӑрать.
Пурнӑҫӑн хӑнӑхнӑ йӗркипе утти-чуппипе тӗпрен улӑштарма 39-ти Никольские йывӑр пулнӑ-ши, ҫӑмӑл-ши – пӗлместӗп; чухлама ҫеҫ пулать: паллах, ансат лекмен. Кӗпӗрне земство управин председательне революциччен шалти ӗҫсен министрӗ хӑйӗн хушӑвӗпе ҫирӗплетни те ҫак фигура пӗлтерӗшне аван уҫса парать. Революциччен земствӑсем, аслӑ вӗрентӳсӗр пуҫне, вӗрентӗвӗн пӗтӗм ыйтӑвӗпе, сывлӑх сыхлавӗн (больницӑсем, аптекӑсем, фельдшер-акушер пункчӗсем), ветеринари, ялти страховани, ялти статистика ыйтӑвӗсемпе ӗҫленине, ял тытӑмне кӗрекен ытти вун-вун сферӑна тытса-йӗркелесе пынине шута илсен – Н.
Кӑҫалхи ака уйӑхӗн 30-мӗшӗнче чӑвашсем пурӑнакан пӗтӗм хулапа ялта Чӑваш чӗлхи кунне тата ҫӗнӗ чӑваш ҫырулӑхне туса хунӑранпа 150 ҫул ҫитнине халалласа «Пӗтӗм чӑваш диктанчӗ − 2021» акци иртессине Чӑваш халӑх сайчӗ пӗлтернӗччӗ.
Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхсен институтӗнчен паян пӗлтернӗ тӑрӑх, диктанта тӗрлӗ майпа ҫырнӑ. Паянхи куна пӗтӗмлетӳ ҫакӑн пек. Диктанта Чӑваш Республикинчи 6938 ҫын ҫырнӑ; Тутарстанри – 581; Пушкӑртстанри – 837; Чӗмпӗр облаҫӗнчи – 284; Ханты-Мансийскри – 12; Мускаври – 10;
Санкт-Петербургри – 4; Киров облаҫӗнчи – 1; Тюмень облаҫӗнчи – 1; Самарӑри – 1. 280 ҫын ҫырнӑ ӗҫӗсене Интернетпа ярса панӑ. Ҫапла вара, «Пӗтӗм чӑваш диктантне» пурӗ 8920 ҫын хутшӑннӑ.
Чӑваш чӗлхи лабораторийӗ тепӗр ҫитӗнӳ турӗ — чӑвашла-вырӑсла мӑшӑрсен йышӗ 800 пинрен иртрӗ. Ҫӗнтерӳ кунне уявланӑ май ку ҫитӗнӳ пӗлтерӗшлӗ тесе шутлатпӑр. 800 пинлӗ чикӗ урлӑ эпир ӗнер, шӑп та лӑп Ҫӗнтерӳ кунӗ умӗн каҫрӑмӑр.
Чӑваш чӗлхи лабораторийӗ ку кунсенче питӗ хастаррӑн ӗҫлет. Паянхи кун Борис Полевойӑн «Эпир — совет ҫыннисем» калавсен пуххи тата Аркадий Первенцевӑн «Чыса ҫамрӑкран упра» романӗ мӑшӑрланать. Мӑшӑрлакансем ҫеҫ мар, текстсене юсакансем те ырма-канми ӗҫлеҫҫӗ. Мария Прилежаевӑн «Ленин пурнӑҫӗ» хайлавне, Лев Толстойӑн6 «Поликушка» калавне тӗрӗслесе пӗтернӗ, вӗсем халь Семён Шуртаковӑн «Ҫаврӑннӑ юрату» повӗҫри тата Гариф Губайӑн (тутар ҫыравҫи) «Бакенщик хӗрӗ» повеҫри текста юсаҫҫӗ.
Чӑваш чӗлхи лабораторийӗ ку вӑхӑт тӗлне 150 яхӑн кӗнеке сканерласа вӗсен текстне электронлатнӑ (тепӗр май каласан, йӑнӑшсене юсаса тухнӑ). Мӑшӑрлас ӗҫе вара икӗ ҫул каялла кӑна пӗтӗм вӑйпа пуҫӑннӑччӗ — 2019 ҫулхи ака уйӑхӗнче. Вӑл вӑхӑтра пурӗ те 37,7 пин мӑшӑр кӑна пулсаччӗ. Нимӗн иккӗленмесӗр «Икӗ ҫул хушшинче сахал мар ӗҫлерӗмӗр» теме май пур.
Кӑҫалхи план тӑрӑх ҫулталӑк вӗҫне эпир пӗр миллион мӑшӑр пухма палӑртнӑ.
Виктор Чугаров режиссёр «Чӑваш чӗлхи» фильм ӳкернине, ӑна Чӑваш Ен Наци вулавӑшӗнче хӑтлассине эпир унччен пӗлтернӗччӗ-ха. Асӑннӑ пулӑм пирки Чӑваш Ен патшалӑх телекуравӗнче кун пирки Алексей Енейкин тележурналист ҫакӑн пек каласа кӑтартнӑ:
«Тӗнчен тӗрлӗ кӗтесӗнче пурӑнакан чӑвашсем, вӗсемпе пӗрле ытти халӑх ҫыннисем те пирӗн тӑван чӗлхепе пуплеме тӑрӑшаҫҫӗ.
Ҫакӑ ҫӗнӗ фильмӑн пурне те тыткӑнлакан хӑйне евӗрлӗхӗ. Виктор Чугаров режиссер хӑйӗн умне калама ҫук пысӑк тӗллев лартнӑ — кино ӑсталӑхӗ урлӑ майӗпен манӑҫа тухса пыракан тӑван сӑмахлӑха тӗнче шайӗнче ҫӗклес тенӗ.
Ҫак ӗҫе вӑл хӑйӗнчен пуҫланӑ. Хулара ҫуралса ӳснӗскер иртнӗ ҫулсенче тӑрӑшсах чӑвашла калаҫма вӗреннӗ.
Унтан республикӑра вырӑс чӗлхине тӗпе хурса ҫитӗнекен ӑрӑва тӑван пуплеве явӑҫтарма шут тытнӑ. Ырӑ пуҫарӑва аслисем те хаваспах хутшӑннӑ».
Кӑҫал иртекен машина куҫарӑвӗн пӗтӗм тӗнчери конференцине чӑваш чӗлхи те хутшӑнӗ. Вӑл Пунта Канӑра (Доминикан Республики) чӳк уйӑхӗнче иртӗ. Конференцине хутшӑнас текенсен утӑ уйӑхӗн 15-мӗшччен хӑйсен моделӗсене ярса памалла (утӑн 23-мӗшӗччен йышӑнаҫҫӗ).
WMT (Машшин куҫарӑвӗн пӗтӗм тӗнчери семинарӗ) — машшин куҫарӑвне аталантарас енӗпе иртекен чи паллӑ пӗтӗм тӗнчери конференци. Ӑна XXI ӗмӗр пуҫламӑшӗнченех ирттереҫҫӗ. Кунта пӗтӗм тӗнчери чи вӑйлӑ ушкӑнсем пухӑнаҫҫӗ — университетсенчен, Google, Microsift, Facebook йышши пысӑк компанисенчен. Кӑҫалхи конференцине Чӑваш чӗлхи лабораторийӗ те хутшӑнать. Лаборатори ертӳҫи Николай Плотников каласа панӑ тӑрӑх, конференцие хутшӑннӑ май вӗсем хӑйсен корпусӗсемпе, сӑмахсарӗсемпе тивӗҫтерӗҫ.
«Ҫак конференцие хутшӑннӑ май эпир тӗнчери ӑсчахсем чӑваш чӗлхипе ытларах кӑсӑкланасса, чӑвашла машшин куҫарӑвӑн пахалӑхӗ ӳсессе шанатпӑр. Ҫавӑн пекех ун хыҫҫӑн чӑваш чӗлхи пысӑк машшин куҫаруҫисене те, сӑмахран, Google-ӑнне, Promt-ӑнна, хушӑнӗҫ тесе шутлатпӑр. Малашне ку куҫарупа ҫыхӑннӑ ытти хатӗрсемшӗн те усӑллӑ пулӗ: сасӑпа пулӑшакансене, шырав системисене, сӗнӳ тытӑмӗсене тата ыттисене те.
Ҫу уйӑхӗн 2-мӗшӗнче Шупашкарти Трактор историйӗн ӑслӑлӑхпа техника музейӗнче Екатеринбургри ачасем пулнӑ. Вӗсем — арҫын ачасемпе яшсен «Созведие» ансамбльне ҫӳрекенскерсем. Асӑннӑ ушкӑн – пӗтӗм Раҫҫейри тата тӗнчери конкурссен лауреачӗ тата дипломанчӗ пулнӑ. Вӗсем Чӑваш Ен тӗп хулинчи ҫак хӑйне евӗр музейпа кӑмӑлтан тата кӑсӑклансах паллашнӑ.
Пирӗншӗн, чӑвашсемшӗн, чи кӑмӑлли тата хавасланмалли вара урӑххи. Арҫын ачасемпе яшсем чӑвашла юрласа савӑнтарни. Кун пирки Чӑваш Республикин культура тава тивӗҫлӗ ӗҫченӗ, музей директорӗ Альберт Сергеев «Контактра» халӑх ушкӑнӗнче хыпарланӑ, ҫавна ҫирӗплетсе видкео вырнаҫтарнӑ.
Ачасем «Кӗрекере ларса савӑнар» юрра шӑрантарнӑ.
«Чӳречине яри те уҫса ярар
Итлемешкӗн сарӑ кайӑк, ай, юррине,
Итлемешкӗн сарӑ кайӑк, ай, юррине.
Атя уҫса яр, умне пырса лар,
Сарӑ кайӑк юрланине илтсе йӑпанар,
Сарӑ кайӑк юрланине илтсе йӑпанар» — янӑратнӑ Екатеринбургри арҫын ачасемпе яшсем.
Кӑҫал эпир чӑвашсен ҫӗнӗ ҫырулӑхне йӗркеленӗренпе 150 ҫул ҫитнине паллӑ тӑватпӑр. Ака уйӑхӗн 25-мӗшӗнче Чӑваш челхи кунӗ иртсе кайрӗ. Паллӑ пулӑмсене халалласа шкулсемпе ача пахчисенче, культура учрежденийӗсенче тӗрлӗ мероприяти иртет.
«Хыпар» издательство ҫуртӗнче чӑваш чӗлхи урокӗсем йӗркеленӗ. Иртнӗ уйӑх вӗҫӗнчи черетлӗ занятие Раҫҫей Федерацийӗн Патшалӑх Думин депутачӗн Леонид Черкесовӑн пулӑшуҫи, Шупашкарта ҫуралса ӳснӗ Дмитрий Александров хутшӑннӑ. Вӑл журналистсене каланӑ тӑрӑх, унӑн ачалӑхӗнче хулари шкулсенче чӑваш чӗлхи урокӗсем пулман. Паянхи ӗҫӗ-хӗлӗнче ҫак чӗлхене пӗлни кирлине ӑнланса илнӗ вӑл.
МИХра ӗҫлекенсем пӗлтернӗ тӑрӑх, урока чӗлхене вӗренме мӗнрен пуҫламалли, вырӑсларан чӑвашла куҫарнӑ чухне мӗнле йӑнӑшсенчен асӑрханмалл тата ытти ҫавӑн йышши ыйту тавра йӗркелеҫҫӗ.
Черетлӗ заняти ҫу уйӑхӗн 11-мӗшӗнче пулӗ.
Ака уйӑхӗнче Чӑваш чӗлхи лабораторийӗ 35 пин те 685 мӑшӑр хатӗрлерӗ. Ҫапла май пӗтӗмӗшле йыш 790 пинрен иртрӗ. Тепӗр май каласан, миллион мӑшӑр тӑвиччен тата 210 пинрен те сахалрах юлчӗ. Паллах, 35 пин иртнӗ уйӑхрипе танлаштарсан сахалтарах, анчах ҫакӑн сӑлтавӗ те пур: уйӑх пуҫламӑшӗнче пирӗн мӑшӑрлама текстсем ҫукччӗ, ҫавна пула ҫӗнӗ машӑрсем хушас ӗҫ чакса ларнипе танахччӗ. Калӑпӑр, 750 пин урлӑ эпир пушӑн 28-мӗшӗнче каҫнӑ пулсан, 760 пин урлӑ вара акан 13-мӗшӗнче ҫеҫ каҫма пултартӑмӑр. Анчах каярах текстсем тупӑнчӗҫ те эпир вара уйӑх пуҫламӑшӗнче сахал ӗҫленине хӑвалама пуҫларӑмӑр. Малалла вара кашни 5-7 кунра 10 пиншер мӑшӑр хушма тытӑнтӑмӑр.
Хӑвӑртлӑха ӳстерме ытларах пайӗпе Наум Любимов куҫарӑвӗсем пулӑшрӗҫ. Унӑн куҫарӑвне мӑшӑрлама питӗ ҫӑмӑл пулчӗ. Ҫапла май Чӑваш чӗлхин икчӗлхеллӗ ҫӳпҫине Александр Гончарӑн «Ялавпа пыракансем», Николай Носовӑн «Витя Малеев шкулта тата килте» хайлавсем мӑшӑрланса кӗчӗҫ. Ҫав вӑхӑтрах йывӑрлӑх кӑларакан кӗнеке те пулчӗ. Ку вӑл Михаил Водопьяновӑн «Поляр летчикӗ» калавсем пуххи. Шел те, тӗнче тетелӗнче пур вырӑнта та тӗл пулакан вырӑсла текст — каярах ҫӗнетсе кӑларнӑскер пулчӗ.
+9.3 °C